Verschillende workshops die we vanuit Mannenhart aanbieden, noemen we een initiatie. Maar wat is een initiatie eigenlijk? Is het tegenwoordig nog wel nodig en mogelijk om mannen te initiëren? En zo ja, waarin kunnen en willen we mannen – vanuit Mannenmannen – dan initiëren? Op deze vragen probeer ik in onderstaande blog een antwoord te geven.
Een rituele inwijding
Het woord initiatie betekent ‘inwijding’. Een inwijding kan bijvoorbeeld betrekking hebben op een nieuwe maatschappelijke rol, een nieuwe levensfase of een nieuw levensgebied. Traditioneel ging zo’n inwijding gepaard met een Rites de Passage. Dat was en is een ceremonie waarbij men ritueel in de nieuwe maatschappelijke rol, de nieuwe levensfase en/of het nieuwe levensgebied stapt. Door dat in de vorm van een ceremonie te doen, wordt het betreden van die nieuwe rol, levensfase of levensgebied als het ware gevierd en bekrachtigd. Niet alleen voor en door degene die de rituele inwijding ondergaat, maar ook voor zijn verwanten.
Bij een initiatie in een nieuwe maatschappelijke rol kun je bijvoorbeeld denken aan de rituele inwijding in de rol van leerling, gezel of meester die in de oude gilden plaats vond, de rituele inwijding in de rol van novice, monnik, kapelaan, priester, bisschop, kardinaal of paus binnen de katholieke kerk of de rituele inwijding in de rol van jonkheer, graaf, baron, hertog, markies, prins, koning of keizer in de adelstand. In ons land vinden we dit laatste bijvoorbeeld nog terug bij de inauguratie van rechters, leden van de Staten Generaal en de regering en de koning. Mannenhart is geen hiërarchische organisatie. Dus van een initiatie in dit soort rollen kan binnen Mannenhart ook geen sprake zijn.
Bij een initiatie in een nieuwe levensfase kun je bijvoorbeeld denken aan de overgang die jongens in de puberteit maken. Daar ga ik zometeen verder op in.
Bij een initiatie in een nieuw levensgebied zou je bijvoorbeeld kunnen denken aan een rituele inwijding in seksualiteit van iemand die nog maagd is. Maar ook aan een rituele inwijding in een deel van ons eigen wezen, dat we eerder nog niet ontwikkeld hebben. Zoals een inwijding in de ontwikkeling van bepaalde vermogens van onze ziel en/of onze geest.
Algemene kenmerken van initiatie-rituelen
Een algemeen kenmerk van initiatie-rituelen is dat er drie fasen doorlopen worden. Deze fasen worden ook wel vertrek, inwijding en terugkeer genoemd. Zowel bij het vertrek als bij de terugkeer wordt een drempel overschreden. Bij de eerste drempel moet iets ouds sterven of achtergelaten worden om bij de tweede drempel iets nieuws geboren te laten worden of te kunnen betreden. In de fase van inwijding vindt de feitelijke transformatie plaats.
Een mooie metafoor hiervoor is het transformatieproces dat doorlopen wordt door een rups via cocon naar vlinder. Bij de eerste drempel gaat de rups de cocon in en sterft de gedaante van rups. Bij de tweede drempel wordt hezelfde wezen in de gedaante van een vlinder geboren.
Een soortgelijk transformatieproces zien we bij een geboorte. De foetus verlaat de baarmoeder en gaat het geboortekanaal in om aan de andere kant als baby uit het geboortekanaal te komen. Daar start de eigen ademhaling en stofwisseling en stopt de toevoer van zuurstof en voedsel die de foetus via de navelstreng van de moeder kreeg. En voor de baby is er dan geen weg meer terug. Noch naar de baarmoeder, noch naar het ontwikkelingsstadium van foetus. Net zoals er voor een vlinder geen weg terug is naar de cocon of het ontwikkelingsstadium van de rups. Dat zelfde geldt feitelijk ook voor initiatie-rituelen. Tijdens zo’n ritueel stap je over een drempel en nadat je deze drempel overschreden hebt, is er geen weg meer terug. Alleen nog een weg vooruit.
Traditionele puberteits-rituelen
In veel traditionele culturen ging de overgang van kindertijd naar volwassenheid gepaard met een puberteits-ritueel. De jongens die aan zo’n pubertijdsritueel deelnamen, werden door een aantal volwassen en oudere mannen van hun stam bij hun moeders weggehaald en meegenomen naar een plek ver buiten de veilige omheining van het dorp. Daar kregen ze bijvoorbeeld het nodige onderricht in het heersende mens en wereldbeeld, de rechten en plichten waar ze als volwassen man aan moesten voldoen en mannelijke seksualiteit. Daarnaast moesten ze één of meer krachtproeven doorstaan om te bewijzen dat ze in staat waren om de rol van volwassen man te vervullen. Hiertoe werden ze vaak ook voor kortere of langere tijd in hun eentje de bush ingestuurd, waar ze dan op eigen kracht moesten zien te overleven. Ofwel helderheid moesten zien te krijgen over hun unieke rol in de stam. Zoals niet alle rupsen als vlinder uit een cocon kruipen, zo keerden ook niet alle jongens die aan zo’n initiatie-ritueel deelnamen terug uit de bush. Maar de jongens die terug kwamen, hadde bewezen dat ze de maatschappelijke rol van volwassen man waardig waren. En werden na hun terugkeer daarom ook door alle leden van de stam als volwassen man gezien en behandeld. Vanaf dat moment hadden ze de verantwoordelijkheid om samen met de andere volwassenen te zorgen voor voedsel, kleding, onderdak en de bescherming van vrouwen en kinderen.
Een extra levensfase tussen kindertijd en volwassenheid
In Nature and The Human Soul wijst Bill Plotkin erop dat er in onze moderne westerse cultuur een extra levensfase tussen kindertijd en volwassenheid is ontstaan. Namelijk: de adolescentie. Dat is één van de redenen waarom een traditioneel puberteits-ritueel, zoals ik dat hierboven beschreven heb, in onze cultuur niet meer zinvol en onwenselijk is. Tijdens zo’n traditioneel pubertijds-ritueel vond er namelijk gelijktijdig een initiatie in volwassenheid en man zijn plaats. En dat eerste, een initiatie in volwassenheid, is in onze moderne westerse cultuur niet meer van toepassing. In plaats daarvan kan er in de puberteit wel een initiatie in adolescentie en man zijn plaats vinden. Maar dat vraagt om een pubertijdsritueel met een deels andere inhoud en vorm.
Making of Men: een modern puberteitsritueel
In onze moderne westerse cultuur wordt er in de puberteit geen transitie van kindertijd naar volwassenheid gemaakt, maar van kindertijd naar adolescentie. Een modern puberteits-ritueel kan jongens dus niet inwijden in volwassenheid, maar wel inwijden in de adolescentie. En in man zijn. De drijvende kracht voor de verandering in levensfase die rondom de puberteit plaats vindt, zijn immers de veranderingen die op lichamelijk niveau plaats vinden. Door veranderingen in de hormoonhuishouding worden jongens in de puberteit geslachtsrijp. En daarmee een man. Maar nog geen volwassen man. Adolescenten over de drempel van de puberteit zijn nog niet volwassen, maar kunnen beginnen met volwassen worden. Wij noemen ze daarom jonge mannen in plaats van volwassen mannen.
Mijn idee is dat de inhoud en vorm van zo’n modern puberteitsritueel jongens in elk geval zou moeten voorbereiden op de twee belangrijkste taken waar zij in hun adolescentie voor staan. Dat is volgens mij allereerst hun ontluikende seksualiteit. Het is echt belangrijk om dat thema al met jonge mannen bespreekbaar te maken. Dat is de enige manier om te voorkomen dat ze – net als onze vaders – eerst jarenlang lopen te prutsen. Met een reeel risico dat ze zichzelf, anderen of hun relaties ‘verprutsen’.
De tweede taak waar jonge mannen mijns inziens voor staan is om zelf uit te vinden wat hun unieke talent is en welke bijdrage ze daarmee aan het grote geheel kunnen leveren. In onze cultuur zijn de mensen namelijk zo sterk geïndividualiseerd en is de arbeidsdeling zo ver doorgevoerd, dat maatschappelijke rollen niet langer vast liggen. Het is al lang niet vanzelfsprekend meer dat een boerenzoon boer wordt en de zoon van de bakker ook bakker of dat de zoon van een fabrieksdirecteur de leiding van die fabriek overneemt. En eerlijk gezegd kan ik me ook niet voorstellen dat de oudste dochter van onze koning later koningin wordt. Maar dit terzijde. Jonge mannen staan dus voor de uitdaging om zelf hun plek te vinden. En uit ervaring weet ik dat dit erg verwarrend kan zijn. Ik heb dan ook lang gewenst dat iemand anders me zou vertellen wat mijn plek is. Maar dat heb ik echt zelf uit moeten zoeken.
Daarnaast kan er in een puberteitsritueel een eerste of volgende stap in volwassenwording gezet worden. Voor jonge mannen betekent dat volgens mij vooral: leren om meesterschap over hun daadkracht te krijgen. Om te voorkomen dat ze in de valkuil schieten die de kwalteit om grenzen te verleggen met zich mee brengt. Die kwaliteit wil namelijk hoe dan ook geleefd worden. En als deze niet in constructieve banen geleid wordt, dan kan hij heel destructief worden. Ik moet hierbij zelf bijvoorbeeld denken aan de scouting-vrienden waarmee ik op 15-jarige leeftijd op zomerkamp in Zwitserland was. Tijdens onze enige vrije dag hebben zij een huis dat nog in aanbouw was gesloopt door met grote voorhamers die in de buurt lagen de twee buitenmuren die al overeind stonden in stukken te slaan. Om te voorkomen dat jonge mannen hun daadkracht op deze manier gaan uitleven, worden ze tijdens het Making of Men-weekend uitgedaagd om hun grenzen op een andere manier te verleggen.
Wildeman Krachtdans: een intense initiatie in man zijn
Initiatie-rituelen zijn in de loop van de tijd uit onze westerse cultuur verdwenen. De meeste jonge mannen zijn dan ook in de adolescentie belandt zonder een puberteits-ritueel te ondergaan. Voor sommige mannen voelt dat als een gemis. En wat ze dan feitelijk gemist kunnen hebben, is de steun van oudere mannen bij het betreden van de adolescentie. En daarme positieve rolvoorbeelden en/of richtingaanwijzers voor wat het betekent om man te zijn.
Alhoewel geen volwassen man of adolescent terug kan naar zijn kindertijd, is het wel mogelijk om alsnog door middel van rituelen ingewijd te worden in ‘man zijn’. En dat is wat de Wildeman Krachtdans workshop feitelijk doet.
Soul Initiation en Crowning
Volgens Plotkin gaan de overgang van adolescentie naar volwassenheid en de overgang van volwassenheid naar ouderdom gepaard met veranderingen die qua impact vergelijkbaar zijn met de transitie die we in de puberteit van kindertijd naar adolescentie maken. Maar er is ook een heel groot verschil tussen deze drie grote overgangsperioden, namelijk: de drijvende kracht.
Zoals ik hierboven al schreef, zijn veranderingen op lichamelijk niveau de drijvende kracht voor de transitie die we in de puberteit doormaken. De drijvende kracht voor de transitie van adolescentie naar volwassenheid is volgens Plotkin veranderingen op zielsniveau. Deze transitie gaat gepaard met een grote verschuiving in onze identiteit. Deze verschuift in de periode van Soul Initation namelijk van de rollen die we in de buitenwereld vervullen naar de roeping van onze ziel. Plotkin noemt dat ook wel onze eco-niche. Ofwel de unieke bijdrage die wij met onze talenten aan het grote geheel te leveren hebben. Dat is niet in termen van een functie of beroep te formuleren. Maar je kunt wel proberen om deze in poëtische termen te vatten. Voor zichzelf gebruikt Plotkin hier een aantal metaforen voor die hij aan de natuur ontleent heeft. Hij omschijft zijn eigen ziels-identiteit met de woorden “the impossible dreamer who weaves cocoons of transformation”. En basis van de innerlijke beelden die ik tijdens een Vision Quest kreeg, zou ik mijzelf een “gids door de onderwereld” kunnen noemen. De 4-daagse Het Pad van de Wildeman-training, die ik zelf samen met Johan Meijen geef, sluit hierbij aan. Met deze training willen we graag een positieve bijdrage leveren aan wat ik een ‘bewuste ontwikkeling van ons zelf-bewustzijn’ ben gaan noemen.
Aansluitend bij het woord crone dat gebruikt wordt voor vrouwen voorbij de overgang, wordt de transitie van volwassenheid naar ouderdom door Plotkin ‘crowning’ genoemd. De drijvende kracht voor deze overgangsperiode kunnen we volgens Plotkin in onze geestelijke ontwikkeling vinden. Een eventuele intiatie in deze levensfase zou volwassen mannen dus moeten voorbereiden op de vergeestelijking die van nature in de laatste levensfase plaats vindt. Misschien is hiervoor buiten Mannenhart al een rituele inwijding te vinden. Binnen Mannenhart is deze echter nog niet tot ontwikkeling gekomen.